Geweldsmisdrijven nemen toe in voorheen veilige Latijns-Amerikaanse landen te midden van veranderende trends op het gebied van drugshankel en karteloorlogen

• Recente beleidsmaatregelen, zoals het 'Total Peace'-initiatief van de Colombiaanse president Gustavo Petro, hebben de Latijns-Amerikaanse machtsverhoudingen veranderd, met gevolgen voor traditioneel vreedzame landen zoals Ecuador en Costa Rica. Deze verschuiving heeft geleid tot de vorming van nieuwe routes voor drugshandel en tot een oorlog tussen kartels om de controle over kritieke operatiegebieden, waardoor een nieuwe geopolitieke situatie in de regio is ontstaan.
• De verschuiving in het Latijns-Amerikaanse criminele landschap wordt gekenmerkt door de uitbreiding van Mexicaanse kartels en hun samenwerking met Europese criminele netwerken die de transatlantische distributie van verdovende middelen naar belangrijke Europese markten beheren. Zelfstandige lokale criminele organisaties facties van het Sinaloa-kartel of het kartel van Jalisco Nueva Generación passen tactieken toe die leiden tot meer geweld en instabiliteit. Hoewel het geweld voornamelijk gericht is tegen rivaliserende bendes, bestaat er een verhoogd risico dat het ook gericht kan zijn tegen particuliere bedrijven die actief zijn in sectoren die door kartels worden gebruikt om goederen naar Europa te smokkelen, zoals maritieme of luchtvaartbedrijven en havens.
• De specifieke gevallen van Ecuador en Costa Rica tonen de impact van deze recente ontwikkelingen aan: transitlanden hebben altijd een rol gespeeld in netwerken voor drugshandel, maar de creatie van nieuwe routes en de steeds gewelddadigere criminele methoden om deze netwerken te creëren, in stand te houden en uit te breiden hebben geleid tot een drastische toename van instabiliteit. De reacties van de landen zijn tot nu toe niet effectief gebleken. Dit zorg ervoor dat zakelijke- of vakantiereizigers in deze landen meer risico lopen op zaken als ontvoering en gewelds- of kleine misdrijven.
• In de nabije toekomst schetst het gevaarlijkste scenario een samenwerking op middellange tot lange termijn tussen kartels en Europese misdaadorganisaties die de transformatie van veel Latijns-Amerikaanse landen tot narcostaten bewerkstelligt. Een dergelijk scenario zou de bi- en multilaterale handel ondermijnen met landen die de democratische waarden en de bedrijfscontinuïteit van particuliere ondernemingen hooghouden.

Sinds het begin van 2024 zijn we getuige geweest van een voortdurende verschuiving in de geopolitieke machtsverhoudingen in Latijns-Amerika, een regio die is getroffen door tientallen jaren van geweld. De veiligheidssituatie in landen die voorheen als relatief vreedzaam werden beschouwd in vergelijking met hun buurlanden, met name Ecuador en Costa Rica, is echter ook verslechterd. Dit is het resultaat van meerdere en met elkaar verweven factoren, aangedreven door recente beleidsmaatregelen die in eigen land zijn uitgevoerd om de illegale handel op de drugsmarkt te bestrijden en die gedecentraliseerde bendes en paramilitairen dwingen zich aan te passen. Georganiseerde misdaadnetwerken zijn dus gedwongen nieuwe tussenhavens te bieden tussen exporterende landen zoals Peru, Colombia en Bolivia, en de lucratieve Europese en Amerikaanse markten. Daarbij worden producenten- en transitlanden, zoals landen in het Caribisch gebied, geconfronteerd met de combinatie van langdurige sociale en economische problemen en de huidige trend van toenmend geweld als gevolg van bendeoorlogen tussen criminele organisaties die hun controlegebieden opnieuw definiëren en hun modus operandi waar nodig aanpassen om hun invloedssfeer te verbeteren.

De reeks factoren die een rol hebben gespeeld in de recente trend kan in twee categorieën worden samengevat: de exponentiële toename van de cocaïneproductie en de interne machtsgeschillen tussen kartels. Enerzijds heeft de cocateelt in Colombia een recordniveau bereikt, volgens het Bureau voor Drugs en Misdaad van de Verenigde Naties (UNODC), met een stijging van 24% sinds 2021. Bovendien besloegen cocagewassen in 2022 230.000 hectare (568.000 acres). Aan de andere kant herconfigureert de lokale georganiseerde misdaad haar structuur na de moord op de leider van de Ecuadoriaanse bende Los Choneros in 2020 door het rivaliserende kartel, de Lobos, waardoor een machtsvacuüm ontstond. Als gevolg hiervan zijn de twee groepen met elkaar in oorlog, zowel in gevangenissen als in strategische smokkelgebieden zoals Guayaquil.

De verschuiving in het criminele landschap wordt gekenmerkt door een nieuwe modus operandi die typerend is voor Mexicaanse kartels. Met andere woorden, het proces van Mexicanisering, beter aangeduid als kartelisering, wijst erop dat gevestigde criminele organisaties hun drugshandel uitbreiden naar verschillende Latijns-Amerikaanse landen. De twee macro-organisaties die de markt beheren zijn het concurrerende Sinaloa-kartel en het kartel van Jalisco Nueva Generación. De regionale bendes die in hun netwerk zijn geïntegreerd, nemen hun manier van werken over. De autoriteiten zien gewelddadig gedrag dat overeenkomt met die van Mexicaanse kartels - zoals bendemoorden en moorden - uitgevoerd door goed getrainde huurmoordenaars.

Bovendien worden karakteristieke intimidatietactieken toegepast die lijken op terroristische methoden, zoals het openbaar ophangen van lijken, het bombarderen van winkels en woonwijken en het vermoorden van journalisten en politieagenten. De waarschijnlijke doelwitten van dit geweld zijn met name leden van de politieke klasse. Maar ook buitenlanders en toeristen worden steeds vaker het doelwit. Zo kwamen in april 2024 twee Australische en Amerikaanse reizigers om het leven bij een vermoedelijke carjacking in de buurt van de stad Ensenada, Mexico, een gebied dat doorgaans bekend staat om het aantrekken van surftoerisme. Dit onderstreept de groeiende trend van gewelddadige kartelactiviteiten die niet alleen in gebieden terechtkomen die voorheen als „veiliger” werden beschouwd voor buitenlandse reizigers, zoals locaties met veel horeca of grote steden. Daarnaast wordt deze trend ondersteund door de infiltratie van kartels in de politieke elites en beleidsmakers in de regio om ervoor te zorgen dat hun gewelddadige activiteiten en illegale acties vanuit een beleidsperspectief niet streng worden aangepakt. Deze trend heeft hun veiligheidslandschap negatief beïnvloed en de risico's vergroot waarmee buitenlandse reizigers — zakelijk of persoonlijk — in deze regio worden geconfronteerd.

Naast de fysieke veiligheidsbedreigingen breidde de Mexicanisering van lokale criminele netwerken zich ook uit tot hun ondernemersgeest, waarbij dergelijke organisaties de controle over andere illegale maar minder risicovolle sectoren van de economie probeerden over te nemen. Kartels zijn bijvoorbeeld betrokken geweest bij milieumisdrijven in de vorm van illegale houtkap en mijnbouw, maar ook bij mensensmokkel, brandstofdiefstal en afpersing. Daarnaast is het witwassen van geld een centraal aspect van de financiën van de bendes. Het wordt uitgevoerd via het uitwisselingssysteem of bij activiteiten zoals de bouw, illegale loterijen, informele leningen en kleine bedrijven. De vooruitgang van deze kartels in sectoren die vaker interageren met legitieme bedrijven verhoogt de potentiële reputatierisico's waarmee bedrijven in deze sectoren worden geconfronteerd. Met name binnenlandse en buitenlandse bedrijven die activiteiten willen starten of uitbreiden in sectoren die gevestigd zijn in Latijns-Amerika, zoals houtkap, mijnbouw, bouw, enz., zullen waarschijnlijk te maken krijgen met een van de volgende twee scenario's. Ze zullen namelijk ofwel gedwongen worden om met deze kartelorganisaties te communiceren om toegang tot de markt te verzekeren, of ze zullen door hen worden aangevallen omdat ze worden gezien als „niet bereid om samen te werken” of als „concurrentie” voor lucratieve projecten of winststromen.

Een essentieel onderdeel van het veranderende landschap van drugshandelroutes zijn de Europese tegenhangers die de opslag en distributie van verdovende middelen over de Atlantische Oceaan beheren. Met name de cocaïnemarkt is verzadigd door maffia's uit de Balkan en Italië die sinds de jaren negentig nauwe banden hebben weten te smeden met leveranciers in Colombia, Venezuela, Brazilië en Ecuador. Ze hebben als zodanig gezorgd voor een consistente stroom van drugs naar Europese landen, zoals Duitsland, België, Nederland en Zwitserland. De Albanese groepen Kompania Bello en Farruku Clan hebben samen met de 'Ndrangheta gebruik gemaakt van de diversificatie van de betrokken actoren en het toegenomen aanbod om nieuwe en directere routes naar de Europese distributieknooppunten te ontwikkelen. De Europese criminele organisaties hebben ook bedrijfsactiviteiten en dekmantelbedrijven opgericht in Latijns-Amerika in de mijnbouw- en scheepvaartsector om de distributie van drugs en het witwassen van geld te vergemakkelijken.

De invloed van de 'Ndrangheta- en Albanese groepen heeft ook invloed op de lokale moordcijfers. De Europese netwerken bestaan uit gedecentraliseerde familieclans en individuen wier relaties met elkaar en met Latijns-Amerikaanse groepen informeel en niet-hiërarchisch van aard zijn, wat kan leiden tot hevige concurrentie en zelfs tot gerichte moorden onder elkaar. Zo werd Ergys Dashi, lid van de Breçani-groep en naar verluidt actief in de drugshanhandel in Ecuador, eind januari 2022 in Guayaquil vermoord. Deze trend heeft ook een doorsijpelend effect gehad in Europa, waar de groeiende betrekkingen tussen de twee partijen hebben geleid tot meer drugs- en bendegerelateerd geweld in grote Europese centra, waaronder Amsterdam of Rotterdam. Het geweld dat verband houdt met deze trend lijkt voornamelijk verband te houden met groeiende territoriale geschillen.

De Europese wetshandhavingsinstanties hebben echter ook een toename van het aantal contractmoorden gezien. Hoewel de doelwitten van dergelijke activiteiten waarschijnlijk rivaliserende criminele bendes blijven, bestaat er een verhoogd risico dat ook burgers het doelwit zijn als ze worden gezien als een „obstakel” voor hun groei op de Europese markt. Het meest opvallende voorbeeld hiervan is de moord op de Nederlandse journalist Peter de Vries in 2021 door de vermeende Nederlandse Mocro-maffia - die sterke banden heeft met Latijns-Amerikaanse kartels - omdat De Vries een strafproces tegen een van de leiders van de Mocro-maffia, Ridouan Taghi, bijstond. De invloed van deze bendes zal de komende jaren zeer waarschijnlijk toenemen. Als zodanig wordt verwacht dat ze niet alleen voor journalisten en wetshandhavers een toenemend risico vormen, maar ook voor particuliere bedrijven in sectoren waar kartels en Europese bendes illegale activiteiten ontplooien, zoals maritieme of luchtvaartbedrijven of havens.

De zaak Ecuador

Ecuador was lange tijd een van de veiligste landen in Latijns-Amerika. Het land heeft de afgelopen jaren echter een explosieve toename van geweld gezien. Van 2019 tot 2023 is het aantal moorden gestegen van 6,7 naar 45 per 100.000 inwoners. Dit extreme geweld deed zich vooral voor in Guayaquil, dat een poort naar de Stille Oceaan vormde en het toneel was van een bendeoorlog. De onrust begon met een toegenomen aanwezigheid van meerdere georganiseerde misdaadbendes in het land. De geografische ligging van Ecuador tussen Peru en Colombia, de twee grootste producenten van cocaïne ter wereld, maakte het tot een logisch doelwit en kwetsbaar voor de uitbreiding van de routes voor drugshandel. Daarnaast hebben de slechte economische omstandigheden in het land, verergerd door de pandemie, ertoe geleid dat veel jonge Ecuadorianen makkelijk gerekruteerd konden worden door de bendes.

In het licht van hun groeiende populariteit is onder de lokale bevolking de angst ontstaan dat het kartel zal proberen zijn controle in het land te vergroten door zijn invloed op politici en beleidsmakers uit te breiden en degenen te doden of te intimideren die niet beïnvloed kunnen of willen worden. Deze trend heeft geresulteerd in een omgeving waarin deze groepen opereren met relatief beperkte controle door de politie. Als gevolg van jarenlange straffeloosheid van bendes, de invloed van transnationale misdaadgroepen en, belangrijker nog, de toenemende institutionele corruptie, waren de veiligheidstroepen van het land niet uitgerust om deze plotselinge toename van de georganiseerde misdaad effectief te bestrijden. Om het tij te keren heeft president Noboa het afgelopen jaar verschillende verregaande veiligheidsmaatregelen ingevoerd die gericht zijn op het militariseren van de politie, het invoeren van zwaardere straffen en het hervormen van de rechterlijke macht. Sommige deskundigen hebben hun bezorgdheid geuit over het beleid omdat ze bang zijn voor schendingen van de mensenrechten, terwijl anderen denken dat de maatregelen niet voldoende zijn om verdere golven van geweld te voorkomen.

De groeiende dreiging die uitgaat van ontvoeringen in het land onderstreept dat dit beleid en de Ecuadoriaanse politie niet effectief zijn om deze toename van criminaliteit tegen te gaan. Het aantal ontvoeringen is de afgelopen jaren aanzienlijk toegenomen: het aantal gevallen is meer dan verdrievoudigd tot 772 in 2023 en vervolgens verdubbeld in het eerste kwartaal van 2024. Deze dreiging doet zich vooral voor in Guayaquil, waarbij de Ecuadoriaanse regering beweert dat het aantal gevallen alleen al in het eerste kwartaal van 2024 is vervijfvoudigd in de hoofdstad. De krimpende sociaaleconomische situatie en de ineffectieve aanpak van de overheid zullen naar verwachting het gunstige criminele landschap van Ecuador de komende jaren versterken. Als zodanig zullen de eerdergenoemde bedreigingen van ontvoering en gewelds- en kleine criminaliteit in de nabije toekomst hoog blijven voor zakenreizigers en overheidsfunctionarissen die in het land actief zijn.

De crisis in Costa Rica

Hoewel het aantal moorden niet zo dramatisch is gestegen als in Ecuador, kent Costa Rica ook een stijgende trend in moordcijfers en criminaliteit. Gelegen tussen grote drugsproducerende en drugsconsumerende landen, werd Costa Rica getroffen door de groeiende vraag naar cocaïne wereldwijd en marihuana in het land zelf. Begin 2024 heeft de regering beleid ingevoerd om de toenemende mate van geweld tegen te gaan. De president van Costa Rica, Chaves, verklaarde dat dit beleid is geïnspireerd op de maatregelen die zijn genomen in El Salvador, waar president Nayib Bukele met zijn 'ijzeren vuist' probeert de georganiseerde misdaad hard aan te pakken door middel van hard beleid. Het land verkeert al twee jaar in een voortdurende noodtoestand, waardoor de regering uitgebreide bevoegdheden heeft gekregen. Als gevolg hiervan is het aantal gevangenisopnames in het land gestegen tot 2% van de volwassen bevolking. Hoewel het beleid van de Costa Ricaanse regering nog niet zo ingrijpend is, vindt het wel brede steun onder de bevolking. Desalniettemin moet hun doeltreffendheid nog worden bewezen. Deskundigen zijn van mening dat de lage budgettaire en bredere sociaaleconomische problemen van het land ook moeten worden aangepakt om de vrede en veiligheid in het land effectief terug te brengen.

What If

Gezien het huidige criminele landschap in Latijns-Amerika zijn er verschillende manieren waarop de aanhoudende trend zich in de komende 3 tot 5 jaar kan ontwikkelen. Hier zullen we twee mogelijke scenario's bekijken: het gevaarlijkste en het meest waarschijnlijke scenario.

Het gevaarlijkste scenario is een verhoogde samenwerking tussen de kartels. Op dit moment staan de verschillende kartels en hun Europese tegenhangers in Latijns-Amerika voornamelijk op gespannen voet met elkaar en strijden ze om toegang tot belangrijke strategische gebieden voor bevoorrading en transport. Als gevolg hiervan zijn hun middelen gefragmenteerd en moeten ze aanzienlijke hoeveelheden middelen uitgeven aan de turfoorlogen. Als ze echter hun krachten bundelen, kan hun gecoördineerde besluitvorming narco-ondernemingen sterker maken en de openbare veiligheid ondermijnen. Dit zal hen in staat stellen meer controle uit te oefenen over de lokale bevolking, zowel door burgers te onderdrukken door middel van geweld als door steun van het publiek te krijgen via financiële steun. Bovendien zal de macht van de kartels over de regering ook aanzienlijk toenemen. In plaats van elkaar te bestrijden, zullen de kartels waarschijnlijk hun aandacht verleggen naar regeringen om hun gezag aan te vechten en te ondermijnen. Op dezelfde manier zullen ze waarschijnlijk proberen het overheidsbeleid te beïnvloeden door middel van infiltratie en corruptie. Als alternatief kunnen de kartels proberen om staten van binnenuit te beïnvloeden door sleutelposities binnen regeringen over te nemen. Al deze risico's zullen bijdragen aan een neerwaartse spiraal waarin democratische staatsinstellingen steeds zwakker worden en één voor één in totale narcostaten veranderen.

Het meest waarschijnlijke scenario is dat de huidige trend zich zal voortzetten. Terwijl kartels en transatlantische georganiseerde misdaad strijden om toegang tot belangrijke operatiegebieden, zal het aantal moorden en geweld gehandhaafd blijven of, naar alle waarschijnlijkheid, toenemen. Deze trend wordt bevestigd door een toegenomen Colombiaanse vraag en aanbod op de Europese markten. Meer burgers zullen waarschijnlijk betrokken raken bij georganiseerde misdaadgroepen, waardoor de criminaliteit en het sterftecijfer stijgen. Toch is het onwaarschijnlijk dat corruptie- en infiltratieniveaus binnen overheidsinstellingen op korte en middellange termijn zullen leiden tot een totale narcostaat. Dit betekent echter niet dat Latijns-Amerikaanse regeringen het gezag over de openbare veiligheid niet zullen verliezen. Het onvermogen van staten om geweld effectief aan te pakken en te onderdrukken zal hun gezag nog verder verzwakken en uiteindelijk hun legitimiteit schaden. Hierdoor kunnen kartels hun invloed en activiteiten in andere landen gemakkelijker uitoefenen. Dit zal de aanhoudende trend van Mexicanisering verder verspreiden over meer staten in Latijns-Amerika.

What now

Terwijl transitlanden experimenteren met effectieve benaderingen om geweld in de wijken en gevangenissen aan te pakken, vestigt de georganiseerde misdaad haar controle over belangrijke transportroutes en bezittingen. In zo'n volatiele omgeving moeten bedrijven veerkrachtigere operationele kaders oprichten om de bedrijfscontinuïteit te waarborgen en geopolitiek inzicht te geven in investeringsstrategieën. Bovendien heeft dit nieuwe Latijns-Amerikaanse criminele landschap ook over de grenzen heen gevolgen voor het wereldwijde drugsverbod, en zijn de landen van bestemming kwetsbaar voor toegenomen drugsmisbruik als gevolg van het groeiende aanbod. Om zich aan te passen aan geopolitieke ontwikkelingen kan een alomvattende gouvernementele en internationale aanpak de Latijns-Amerikaanse inspanningen ondersteunen, de negatieve gevolgen voor Europese staten tot een minimum beperken, opkomende bedreigingen een stap voor blijven en anticiperen op mogelijke verstoringen. In het bijzonder:

‍

Proximities kan u helpen deze belangrijke inzichten te verkrijgen en ze om te zetten in concrete. Met behulp van onze 'What? ' , 'So What? ' , 'What If? ' en 'What Now? ' aanpak helpen we partners en klanten niet alleen het belang van trends en gebeurtenissen te begrijpen, maar ook om te begrijpen wat dit betekent voor u en uw bedrijf, van strategische tot operationele gevolgen. Benieuwd en geïnteresseerd om te zien hoe we u kunnen helpen? Aarzel niet om contact met ons op te nemen, we helpen u graag verder.

‍