Traditionele Russische spionage in Nederland

• De Russische spionageoperaties tegen het Westen, met name in de NAVO-landen, zijn aanzienlijk toegenomen sinds Moskou Oekraïne binnenviel in februari 2022. Hoewel de Russische cyberspionageoperaties het grootste deel van de Russische aanvallen in het Westen vormen, blijft er een aanhoudende en blijvende bedreiging die uitgaat van de traditionele spionageoperaties van Rusland.
• De Russische inlichtingenofficieren in het Westen opereren onder verschillende „dekmantels” om hun ware identiteit te verbergen, waaronder een diplomatieke dekmantel, niet-diplomatieke dekmantel — bijvoorbeeld journalisten, werknemers van bedrijven, enz. — en „illegalen”. Deze laatste twee categorieën vormen het grootste risico voor Nederlandse en westerse bedrijven, omdat ze ofwel Russische agenten ofwel lokale Nederlandse insiders in staat stellen zich te integreren in westerse bedrijven die actief zijn in sectoren die van strategisch belang zijn voor Moskou, zoals energie. Het doel is om gevoelige intellectuele eigendom (IE) te stelen om de door sancties veroorzaakte sociaaleconomische verslechtering van Rusland te helpen verminderen.
• In de komende jaren zullen er in West-Europa zeer waarschijnlijk nog meer traditionele Russische spionageacties plaatsvinden, vooral gezien het feit dat de uitputtingsoorlog tussen Russische en Oekraïense troepen in de Donbas-regio van Oekraïne naar verwachting in de nabije toekomst zal voortduren. Als zodanig zullen Russische inlichtingendiensten waarschijnlijk gevoelige informatie zoeken bij westerse overheidsinstanties om hun operationele en tactische doelen in Oekraïne te helpen ondersteunen — bijvoorbeeld de locatie van troepen of logistieke lijnen — of om informatie te stelen uit strategische sectoren, zoals energie, telecommunicatie of IT.

Sinds het Russische leger Oekraïne binnenviel in 2022, is de aandacht in de westerse media sterk gericht op de pogingen van Moskou om informatie te verzamelen van westerse landen — waaronder Nederland — via cyber- of digitale spionage. In het Digital Defence Report van het technologiebedrijf Microsoft uit 2023 werd beweerd dat 36% van de Russische cyberaanvallen gericht was tegen NAVO-lidstaten — waaronder Nederland — waarbij overheidsbedrijven en bedrijven uit de particuliere sector die actief zijn in kritieke infrastructuur — zoals energie, IT of defensie — opmerkelijke doelwitten waren.

Deze focus op deze niet-traditionele vormen van spionage heeft echter de aanhoudende dreiging van de traditionele spionagemethoden van Russische inlichtingenofficieren verdoezeld. Nederland is een actieve lidstaat binnen verschillende regionale samenwerkingsverbanden zoals de NAVO en de EU, waar leden informatie uitwisselen die van strategisch belang is voor de Russische regering en die Rusland zou kunnen helpen bij de militaire activiteiten in Oekraïne, bijvoorbeeld het soort militaire of financiële steun dat Nederland aan Kiev biedt.

De nadruk op niet-traditionele vormen van spionage heeft de aanhoudende en blijvende dreiging van de traditionele spionagemethoden van Russische inlichtingenofficieren verdoezeld.

De traditionele spionageactiviteiten van Rusland kunnen echter ook een secundair motief hebben. Russische bedrijven zijn negatief beïnvloed door de internationale sancties die tegen hen zijn opgelegd, waardoor hun mogelijkheden om de benodigde onderdelen en materialen te verwerven voor cruciaal onderzoek en ontwikkeling (O&O) zijn beperkt, waardoor de Russische economie verslechterde. Nederland is de thuisbasis van bedrijven in de top van sectoren die van strategisch belang zijn voor de Russische overheid, zoals energie, defensie of IT. Als zodanig zou een goed gepositioneerde bron binnen Nederland, ook bekend als een Nederlandse insider, kunnen dienen als kanaal voor de Russische inlichtingendienst om vertrouwelijke informatie te verzamelen van niet alleen de Nederlandse overheid, maar ook essentiële bedrijfsinformatie. De diefstal van dergelijke informatie vormt een potentiële bedreiging voor het concurrentievermogen van Nederlandse bedrijven op hun markten.

‍

Russische inlichtingenofficieren opereren vaak onder een dekmantel om hun ware identiteit te verbergen — deze dekmantels kunnen grotendeels in drie categorieën worden gegroepeerd. De officiële dekmantel, ook wel diplomatieke dekmantel genoemd, is de eerste categorie. Dit betekent dat de inlichtingenofficieren formeel diplomaten zijn, gestationeerd op een Russische ambassade, een Russisch consulaat of een Russische handelsvertegenwoordiging in het buitenland. Ze gebruiken hun diplomatieke dekmantel en bijbehorende diplomatieke immuniteit om inlichtingenwerk uit te voeren.

De tweede categorie betreft de zogenaamde niet-officiële dekmantels. Dit zijn inlichtingenofficieren die zich voordoen als bijvoorbeeld journalisten, wetenschappers of werknemers die solliciteren bij westerse bedrijven, terwijl ze ook werkzaam zijn voor een Russisch bedrijf. De derde en laatste categorie kan worden omschreven als „illegalen”. Deze categorie definieert agenten onder leiding van Rusland die opereren onder een voornamelijk niet-Russische aliasidentiteit.

Het zijn de tweede en derde categorie die de grootste bedreiging vormen voor Nederlandse bedrijven. De personen die de eerste categorie gebruiken, richten zich waarschijnlijk op westerse overheidsinstanties om informatie te verkrijgen over kwesties die van strategisch belang zijn voor Moskou, bijvoorbeeld Nederlandse militaire bijdragen aan NAVO-activiteiten. De laatste twee categorieën bieden echter de mogelijkheid voor zowel Russische agenten als lokale Nederlandse insiders om zich aan te sluiten en zich te integreren in westerse bedrijven die actief zijn in sectoren die van strategisch belang zijn voor Moskou — zoals energie — en langzaam kritieke bedrijfsinformatie — zoals O&O, bedrijfsplannen, financiële administratie, enz. — verzamelen en delen met Rusland, die kan worden gebruikt om de aanhoudende en door sancties veroorzaakte sociaaleconomische achteruitgang van het land te verzachten.

‍

Er zijn meerdere gevallen bekend van Russische cyberspionage- en monitoringincidenten in Nederland. Toch zijn er maar weinig gevallen van traditionele Russische spionage in Nederland bekend. Dit is grotendeels te wijten aan de aanzienlijke reputatieschade die dergelijke incidenten kunnen veroorzaken voor de Nederlandse overheid en/of grote Nederlandse bedrijven als ze openbaar worden gemaakt.

Uit verschillende opmerkelijke voorbeelden van de afgelopen vier jaar blijkt echter dat inlichtingenofficieren van de Russische Buitenlandse Inlichtingendienst (SVR) en de Russische hoofddirectie van de Generale Staf van de Strijdkrachten (GRU) onder verschillende dekmantels hebben geprobeerd om in Nederland te spioneren. In 2020 heeft de Nederlandse Algemene Inlichtingen- en Veiligheidsdienst (AIVD) de operaties van een SVR-inlichtingenofficier ontdekt en verstoord. Deze Russische agent, die onder diplomatieke dekmanel op de Russische ambassade in Den Haag was gestationeerd, was betrokken bij spionage op het gebied van technologie en wetenschap. Hij had een menselijk netwerk opgebouwd van meer dan tien mensen uit de Nederlandse hightechsector, die gevoelige sectorspecifieke informatie naar hem doorspeelden. De inlichtingenofficier van de SVR werd in Nederland als persona non grata verklaard en het land uitgezet.

Hij [een SVR-officier] had een menselijk netwerk opgebouwd van meer dan tien mensen uit de Nederlandse hightechsector, die hem gevoelige sectorspecifieke informatie gaven

In een ander voorbeeld uit 2022 heeft de AIVD voorkomen dat een GRU-illegaal als stagiair werkte voor het Internationaal Strafhof (ICC) in Den Haag. Het ICC onderzoekt onder meer vermeende Russische oorlogsmisdaden in Oekraïne. De illegaal, die een Braziliaanse identiteit had, werd op Schiphol gearresteerd en teruggestuurd naar Brazilië voor vervolging voordat hij zich bij het ICC kon aansluiten en mogelijk invloed kon uitoefenen op het werk van het ICC ten gunste van Rusland.

Als reactie op eerdere spionagepogingen en de Russische invasie van Oekraïne werden in maart 2022 17 Russische inlichtingenofficieren die onder de diplomatieke dekmantel waren gestationeerd bij de Russische permanente missies in Nederland het land uitgezet. Sinds het begin van het conflict in Oekraïne in februari 2022 zijn meer dan 350 vermeende Russische inlichtingenofficieren in heel Europa op dezelfde manier verdreven. Ondanks hun uitzetting werken drie Russische inlichtingenofficieren volgens de Nederlandse inlichtingendiensten nog steeds onder diplomatieke dekking op de Russische ambassade in Den Haag. Hun aanwezigheid zal het risico dat Nederlandse bedrijven lopen als gevolg van de traditionele spionageactiviteiten van Rusland, verhogen.

‍

De Nederlandse inlichtingendiensten hebben beoordeeld dat de uitzetting van de eerder genoemde Russische agenten in maart 2022 het vermogen van Moskou om de Nederlandse regering via een diplomatieke dekmantel te bespioneren aanzienlijk hebben verminderd. Desondanks blijft de dreiging van klassieke Russische spionage bestaan, waarbij de AIVD ook oordeelt dat Moskou waarschijnlijk zal proberen zijn aanwezigheid van inlichtingenofficieren onder diplomatieke dekmantel weer op te bouwen.

Er zijn ook nog steeds Russische staatsburgers gestationeerd in Nederland, onder meer bij internationale organisaties, zoals het Internationaal Gerechtshof en de OPCW. Dit kunnen Russen zijn die hun land zijn ontvlucht uit protest tegen de oorlog in Oekraïne, maar het zijn ook Russen die naar Europa zijn gekomen voor betere economische kansen. Die laatste groep vormt verhoogd risico om door Russische inlichtingendiensten te worden beïnvloed of overgehaald om deel te nemen aan bedrijfsspionage voor financieel gewin of onder dwang als ze familie in Rusland hebben die als gijzelaars kan worden gebruikt.

‍

Het is zeer waarschijnlijk dat er de komende maanden nog meer Russische traditionele spionageacties zullen plaatsvinden in West-Europa, vooral gezien het feit dat de uitputtingsoorlog tussen Russische en Oekraïense troepen in de Donbas-regio van Oekraïne naar verwachting in de nabije toekomst zal voortduren. Als zodanig zullen Russische inlichtingendiensten waarschijnlijk gevoelige informatie zoeken bij westerse overheidsinstanties die zullen helpen bij hun operationele en tactische doelen in Oekraïne, bijvoorbeeld de locatie van troepen of logistieke lijnen. Het is echter zeer waarschijnlijk dat deze inlichtingenoperaties ook gericht blijven op het compenseren van de sociaaleconomische neergang van Rusland door zich te richten op hoogwaardige westerse bedrijven — zoals energie- of technologiebedrijven — en de oorlogsinspanningen van Rusland te blijven financieren. Om deze bedreigingen te beperken, zouden bedrijven die actief zijn in sectoren met een hoog risico, onder meer het volgende beleid kunnen implementeren:

1. Stel een robuust screeningsteam samen of huur een dergelijk team in dat op de hoogte is van de unieke geopolitieke positie van Rusland. Een screeningsproces met een due diignece-procedure kan dan controleren of medewerkers eventueel gevoelig zijn voor Russische beïnvloeding, bijvoorbeeld om aangezet te worden tot bedrijfsspionage voor Russsische bedrijven.
2. Richt een functie in voor geopolitieke risico-analyse waarmee uw organisatie op de hoogte blijft van lopende ontwikkelingen m.b.t. Rusland de modus operandi van het land. Hiermee kunnen de risico's die uitgaan van Russische dreigingsactoren ook beperkt worden.

Proximities kan u helpen deze belangrijke inzichten te verkrijgen en ze om te zetten in concrete oplossingen. Met behulp van onze 'What? ' , 'So What? ' , 'What if? ' en 'What now' aanpak helpen partners en klanten niet alleen het belang van trends en gebeurtenissen te begrijpen, maar ook om te begrijpen wat dit betekent voor u en uw bedrijf, van strategische tot operationele gevolgen. Benieuwd en geïnteresseerd om te zien hoe we u kunnen helpen? Aarzel niet om contact met ons op te nemen, we helpen u graag verder!

‍

‍